Gốc rễ của béo phì

Béo phì được định nghĩa là tình trạng tích tụ mỡ quá mức gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực cho sức khỏe. Cụ thể, béo phì đã được chứng minh là yếu tố góp phần làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch, tiểu đường, ung thư và trầm cảm. Vậy gốc rễ của béo phì là do đâu và làm thế nào để khắc phục?

1. Chế độ ăn uống không lành mạnh

Chế độ ăn uống không lành mạnh là một trong những nguyên nhân chính gây ra thừa cân và béo phì, do tình trạng tiêu thụ calo vượt quá nhu cầu năng lượng hàng ngày của cơ thể. Béo phì xảy ra khi cơ thể tích lũy mỡ thừa vì lượng calo dư thừa không được đốt cháy. Chế độ ăn uống không lành mạnh là một trong những nguyên nhân béo phì vì một số lý do sau:

• Thực phẩm giàu đường: Đồ uống có ga, nước ngọt, bánh ngọt chứa nhiều đường dễ dẫn đến thừa calo. Đường sẽ nhanh chóng được chuyển hóa thành năng lượng và nếu không được sử dụng, sẽ tích lũy dưới dạng mỡ.
• Thực phẩm giàu chất béo xấu: Thức ăn nhanh, đồ chiên xào và thực phẩm chế biến sẵn chứa nhiều chất béo bão hòa và chất béo chuyển hóa, làm tăng nguy cơ tích lũy mỡ.
• Khẩu phần ăn lớn: Tình trạng ăn quá nhiều mà không kiểm soát khẩu phần ăn hàng ngày sẽ dẫn đến tình trạng tiêu thụ lượng calo lớn hơn mức cơ thể cần thiết.
• Thiếu chất xơ: Chất xơ giúp tăng cảm giác no và kiểm soát sự thèm ăn. Các chế độ ăn thiếu rau củ, trái cây và ngũ cốc nguyên hạt sẽ dễ khiến người ta ăn nhiều hơn lượng cần thiết.
• Ít protein: Protein có vai trò duy trì khối lượng cơ bắp và cảm giác no lâu hơn. Chế độ ăn thiếu protein có thể khiến bạn ăn vặt nhiều hơn, gây tăng cân.
• Bỏ bữa sáng: Bỏ bữa sáng có thể làm tăng cảm giác đói và khiến bạn ăn nhiều hơn vào các bữa sau, dễ dẫn đến thừa calo.

2. Thiếu hoạt động thể chất

Thiếu hoạt động thể chất là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến béo phì, vì khiến cơ thể không đốt cháy đủ năng lượng tiêu thụ hàng ngày. Khi lượng calo tiêu thụ vượt quá lượng calo cơ thể sử dụng, phần calo thừa sẽ chuyển hóa thành mỡ và tích lũy trong cơ thể. 

Thiếu hoạt động thể chất là một trong những nguyên nhân sâu xa gây béo phì vì một số lý do sau:

• Năng lượng không được tiêu hao: Cơ thể sẽ sử dụng ít calo hơn để duy trì hoạt động cơ bản như hô hấp, tiêu hóa và tuần hoàn máu khi bạn không vận động. Điều này dẫn đến việc cơ thể không đủ khả năng tiêu hao lượng calo tiêu thụ hàng ngày, làm tăng tích lũy mỡ.
• Tích lũy năng lượng dư thừa: Mỗi khi bạn ăn, cơ thể nạp năng lượng từ thức ăn. Nếu bạn không hoạt động thể chất thường xuyên, năng lượng này sẽ không được tiêu hao và lượng dư thừa sẽ chuyển hóa thành mỡ.
• Giảm khả năng đốt cháy năng lượng: Vận động giúp tăng cường sự trao đổi chất của cơ thể. Khi không tập thể dục, tốc độ trao đổi chất giảm, khiến việc đốt cháy năng lượng diễn ra chậm hơn, ngay cả khi bạn ăn ít.
• Mất khối lượng cơ bắp: Hoạt động thể chất, đặc biệt là các bài tập sức mạnh, giúp duy trì và phát triển khối lượng cơ bắp. Cơ bắp tiêu tốn nhiều calo hơn mỡ, vì vậy khi bạn mất cơ do không vận động, cơ thể sẽ đốt cháy ít calo hơn, ngay cả khi nghỉ ngơi.
• Tích trữ mỡ nội tạng: Thiếu hoạt động thể chất có thể dẫn đến sự tích lũy mỡ nội tạng, loại mỡ bao quanh các cơ quan trong cơ thể. Mỡ nội tạng đã được chứng minh không chỉ gây béo phì mà còn làm tăng nguy cơ mắc các bệnh lý mãn tính như tiểu đường loại 2, bệnh tim mạch và cao huyết áp.

3. Yếu tố di truyền

Yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong nguyên nhân béo phì do ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất, sự tiêu thụ và lưu trữ năng lượng của cơ thể. Béo phì do di truyền sẽ khiến bạn có xu hướng dễ tăng cân hơn so với những người khác, dù bạn có chế độ ăn uống và mức độ vận động tương tự. 

Yếu tố di truyền sẽ góp phần vào gốc rễ của béo phì như sau:

• Trao đổi chất chậm: Một số người có gen làm chậm quá trình trao đổi chất, khiến cơ thể không đốt cháy năng lượng hiệu quả. Điều này dẫn đến việc lượng calo không được sử dụng và dễ dàng tích lũy thành mỡ.
• Khả năng tích lũy năng lượng: Di truyền có thể khiến cơ thể của một số người dễ tích lũy năng lượng dưới dạng mỡ thay vì sử dụng chúng ngay lập tức để cung cấp năng lượng cho hoạt động hàng ngày.
• Sự phân bố mỡ trong cơ thể: Di truyền ảnh hưởng đến việc cơ thể lưu trữ mỡ ở đâu. Một số người có khuynh hướng tích tụ mỡ ở bụng, mông, đùi những khu vực dễ làm tăng nguy cơ béo phì và các bệnh liên quan như tiểu đường và bệnh tim mạch.
• Di truyền ảnh hưởng đến sở thích ăn uống: Một số nghiên cứu cho thấy di truyền có thể ảnh hưởng đến sở thích thực phẩm. Ví dụ, một số người có xu hướng thèm đồ ngọt, thực phẩm giàu chất béo và calo cao hơn do yếu tố di truyền.
• Tác động của di truyền đến hành vi ăn uống: Di truyền có thể ảnh hưởng đến cách cơ thể phản ứng với các kích thích thực phẩm và cảm giác thưởng thức, khiến một số người có xu hướng ăn uống quá mức.

4. Yếu tố môi trường và xã hội

Yếu tố môi trường và xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc gây béo phì vì chúng ảnh hưởng trực tiếp đến lối sống, thói quen ăn uống và mức độ rèn luyện thể lực của mỗi cá nhân. Các yếu tố này có thể tác động mạnh mẽ đến việc con người ăn gì, hoạt động ra sao và thậm chí cả cách họ tiếp cận với các thông tin sức khỏe. 

Yếu tố xã hội và môi trường sẽ góp phần vào nguyên nhân sâu xa gây béo phì như sau:

• Sự phổ biến của thực phẩm chế biến sẵn: Trong môi trường hiện đại, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh, thực phẩm chứa nhiều đường, chất béo bão hòa và muối trở nên rất phổ biến. Những thực phẩm này không chỉ tiện lợi mà còn thường rẻ hơn so với thực phẩm tươi, dẫn đến việc nhiều người tiêu thụ chúng thường xuyên, gây tăng cân do tích tụ calo dư thừa.
• Lối sống ít vận động: Nhiều người dành phần lớn thời gian trong ngày ngồi trước màn hình máy tính, điện thoại hoặc TV, đặc biệt là trong môi trường làm việc văn phòng và học tập. Lối sống ít vận động này giảm khả năng đốt cháy calo, dẫn đến tích lũy mỡ và tăng cân.
• Lối sống bận rộn: Trong xã hội hiện đại, con người ngày càng bận rộn với công việc và các trách nhiệm khác. Điều này khiến họ ít có thời gian chuẩn bị bữa ăn lành mạnh, dẫn đến việc chọn thức ăn nhanh hoặc đồ ăn chế biến sẵn những lựa chọn thường chứa nhiều calo và ít chất dinh dưỡng.
• Thiếu thời gian cho hoạt động thể chất: Công việc bận rộn và thời gian làm việc dài khiến nhiều người không thể tham gia vào các hoạt động thể chất thường xuyên. Điều này dẫn đến tình trạng ít vận động, giảm quá trình trao đổi chất và tăng cân.

5. Rối loạn hormone

Rối loạn hormone có thể gây béo phì do các hormone đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh quá trình trao đổi chất, cảm giác đói và lượng mỡ tích trữ trong cơ thể. Khi hệ thống hormone bị mất cân bằng, có một số cơ chế có thể dẫn đến tình trạng tăng cân và béo phì, bao gồm:

• Insulin: Insulin là hormone có nhiệm vụ điều chỉnh lượng đường trong máu do tuyến tụy tiết ra. Khi tình trạng kháng insulin phát triển, cơ thể sẽ cần tiết ra nhiều insulin hơn. Nồng độ insulin trong máu cao sẽ kích thích cơ thể tích trữ mỡ nhiều hơn, dẫn đến tăng cân.
• Hormon tuyến giáp: Tuyến giáp tiết ra các hormone giúp điều chỉnh tốc độ trao đổi chất. Khi tuyến giáp hoạt động kém, cơ thể không đốt cháy năng lượng một cách hiệu quả, dẫn đến tích lũy mỡ thừa và tăng cân.
• Leptin và ghrelin: Leptin là hormone báo hiệu cho não biết cơ thể đã no, còn ghrelin báo hiệu đói. Khi có sự mất cân bằng giữa hai hormone này, não sẽ không nhận ra rằng cơ thể đã đủ năng lượng, dẫn đến việc ăn nhiều hơn cần thiết và tăng cân.
• Estrogen: Mức estrogen trong cơ thể phụ nữ thay đổi theo chu kỳ kinh nguyệt, giai đoạn tiền mãn kinh hoặc mãn kinh. Khi mức estrogen giảm, đặc biệt trong thời kỳ mãn kinh, cơ thể có thể chuyển hóa chậm lại và tăng tích tụ mỡ ở vùng bụng.

6. Bệnh lý đi kèm

Bệnh lý đi kèm có thể gây béo phì do nhiều yếu tố, bao gồm thay đổi về trao đổi chất, hạn chế vận động và ảnh hưởng đến thói quen ăn uống. Một số bệnh lý có thể trực tiếp hoặc gián tiếp gây ra tình trạng tăng cân và béo phì bao gồm:

• Suy giáp: Tuyến giáp sản xuất hormone giúp điều chỉnh tốc độ trao đổi chất. Khi tuyến giáp hoạt động kém, quá trình trao đổi chất bị chậm lại, khiến cơ thể không đốt cháy đủ năng lượng và dẫn đến tích trữ mỡ thừa.
• Hội chứng Cushing: Bệnh này gây ra do tuyến thượng thận sản xuất quá nhiều hormone cortisol, dẫn đến tích lũy mỡ, đặc biệt là ở vùng bụng, cổ và mặt. 
• Kháng insulin và tiểu đường loại 2: Khi cơ thể kháng insulin, tuyến tụy phải sản xuất nhiều insulin hơn để giữ lượng đường trong máu ổn định. Mức insulin cao có thể làm cơ thể tích trữ mỡ, dẫn đến tăng cân.
• Viêm khớp: Bệnh lý về khớp gây đau đớn và hạn chế vận động, làm cho người bệnh khó tham gia các hoạt động thể chất. Tình trạng thiếu vận động sẽ làm giảm tiêu thụ năng lượng hàng ngày, gây tích lũy mỡ thừa.
• Chấn thương cột sống hoặc xương: Những người bị chấn thương nghiêm trọng có thể mất khả năng vận động trong thời gian dài, dẫn đến giảm tiêu hao năng lượng và tích lũy mỡ.
• Trầm cảm: Tình trạng trầm cảm có thể ảnh hưởng đến thói quen ăn uống, dẫn đến ăn nhiều hoặc ăn không kiểm soát, đặc biệt là các thực phẩm giàu đường và chất béo. Thuốc điều trị trầm cảm cũng có thể gây tăng cân.
• Lo âu và căng thẳng: Căng thẳng mãn tính làm tăng mức cortisol trong cơ thể, dẫn đến việc tích trữ mỡ và tăng cân, đặc biệt là ở vùng bụng.

7. Căng thẳng kéo dài

Căng thẳng kéo dài có thể gây béo phì do ảnh hưởng đến cả tâm lý lẫn sinh lý, đặc biệt thông qua sự thay đổi của các hormone và hành vi liên quan đến ăn uống. Dưới đây là các cơ chế chính giải thích vì sao căng thẳng kéo dài có thể dẫn đến tăng cân và béo phì:

• Tăng nồng độ hormone cortisol: Cortisol là hormone chính được tiết ra khi cơ thể căng thẳng, giúp cơ thể đối phó với tình huống căng thẳng ngắn hạn. Tuy nhiên, khi căng thẳng kéo dài, nồng độ cortisol cũng duy trì ở mức cao trong thời gian dài. Điều này sẽ khiến kích thích cơ thể tích tụ mỡ ở vùng bụng, giảm khả năng đốt cháy năng lượng và tăng cảm giác thèm ăn.
• Thay đổi hành vi ăn uống: Khi căng thẳng nhiều người có xu hướng ăn để giảm bớt lo lắng hoặc cảm giác tiêu cực. Các loại thực phẩm giàu năng lượng như đồ ngọt, thức ăn nhanh thường được lựa chọn vì chúng mang lại cảm giác thoải mái nhanh chóng.
• Giảm hoạt động thể chất: Khi căng thẳng kéo dài, người ta thường cảm thấy kiệt sức, thiếu năng lượng và mất động lực để tập thể dục hoặc vận động. Thiếu vận động thể chất sẽ làm giảm lượng calo tiêu hao hàng ngày, góp phần vào tình trạng tăng cân.

8. Thiếu ngủ

Thiếu ngủ là một trong những nguyên nhân béo phì do ảnh hưởng đến các quá trình trao đổi chất, điều chỉnh hormone và hành vi ăn uống. Dưới đây là các lý do chính giải thích vì sao thiếu ngủ là gốc rễ của béo phì:

• Tăng cảm giác thèm ăn: Thiếu ngủ không chỉ làm tăng cảm giác đói mà còn khiến bạn thèm các loại thức ăn chứa nhiều năng lượng như đồ ăn nhanh, đồ ngọt và các món ăn chứa nhiều carbohydrate. Điều này do thiếu ngủ gây ảnh hưởng đến các vùng trong não liên quan đến việc kiểm soát sự thỏa mãn và khao khát thực phẩm, khiến bạn có xu hướng lựa chọn các thực phẩm không lành mạnh.
• Thay đổi quá trình trao đổi chất: Thiếu ngủ làm chậm quá trình trao đổi chất. Khi bạn không ngủ đủ, cơ thể không thể sử dụng năng lượng một cách hiệu quả, dẫn đến việc tích lũy mỡ nhiều hơn. Quá trình đốt cháy calo trong trạng thái nghỉ cũng bị ảnh hưởng khi bạn thiếu ngủ.
• Giảm tiêu hao năng lượng: Khi thiếu ngủ, bạn thường cảm thấy mệt mỏi và thiếu năng lượng, dẫn đến giảm hoạt động thể chất. Hậu quả là làm giảm lượng calo tiêu thụ hàng ngày và tăng khả năng tích tụ mỡ.
• Tác động lên quá trình xử lý glucose: Thiếu ngủ ảnh hưởng đến khả năng sử dụng glucose của cơ thể, gây ra tình trạng kháng insulin. Kháng insulin sẽ dẫn đến tích lũy mỡ, đồng thời làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2.
• Tăng nguy cơ ăn uống vào ban đêm: Những người thiếu ngủ thường có xu hướng ăn khuya nhiều hơn. Việc ăn uống không theo thời gian sinh học của cơ thể có thể làm tăng lượng calo dư thừa, gây tích lũy mỡ và làm gián đoạn quá trình trao đổi chất.

9. Lối sống không lành mạnh

Lối sống không lành mạnh là một trong những nguyên nhân gốc rễ của béo phì do ảnh hưởng trực tiếp đến các yếu tố như chế độ ăn uống, hoạt động thể chất và thói quen hàng ngày. Dưới đây là những lý do giải thích tại sao lối sống không lành mạnh là một trong những gốc rễ của béo phì:

• Tiêu thụ đồ uống có đường và rượu: Nước ngọt và các đồ uống có đường thường cung cấp cho cơ thể nhiều calo rỗng mà không mang lại cảm giác no, dẫn đến việc nạp thêm nhiều năng lượng hơn cần thiết. Trong khi đó, rượu không chỉ chứa nhiều calo mà còn ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất, làm tăng cảm giác thèm ăn và giảm khả năng đốt cháy năng lượng.
• Thói quen sử dụng thiết bị điện tử: Sử dụng máy tính, điện thoại và xem tivi trong thời gian dài làm giảm hoạt động thể chất. Thói quen ngồi lâu mà không vận động này làm tăng nguy cơ tích lũy mỡ và béo phì.
• Thiếu quan tâm đến sức khỏe tinh thần: Lối sống không lành mạnh cũng thường liên quan đến việc không chú ý đến sức khỏe tinh thần. Trầm cảm, lo âu hoặc mất cân bằng cảm xúc có thể dẫn đến việc ăn uống thiếu kiểm soát và lười vận động.

Bài viết đã giúp chúng ta biết được gốc rễ của béo phì hay những nguyên nhân sâu xa gây béo phì. Nắm được những nguyên nhân béo phì này sẽ giúp người bệnh tìm được các giải pháp phù hợp để quá trình điều trị đạt được hiệu quả sớm. Đặc biệt, chúng ta cần chủ động chăm sóc sức khỏe từ sớm để kiểm soát cân nặng, sống khỏe và trường thọ.

Nguồn: worldobesity.org – nutritionsource.hsph.harvard.edu- jeffersonhealth.org