Các nguyên nhân béo phì nào có thể phòng tránh?

Để giải quyết những lo ngại ngày càng tăng về tình trạng béo phì và nâng cao nhận thức nhằm chống lại các biến chứng sức khỏe phát sinh từ tình trạng này, ngày 4 tháng 3 hàng năm được công nhận là Ngày Béo phì Thế giới kể từ năm 2020. Hậu quả của bệnh béo phì là khá rõ ràng nhưng chúng ta thường phớt lờ những nguyên nhân gây ra chúng. Vậy các nguyên nhân béo phì nào có thể phòng tránh?

1. Các nguyên nhân béo phì?

Béo phì là một vấn đề sức khỏe phức tạp với nhiều nguyên nhân gây thừa cân béo phì khác nhau. Béo phì xảy ra khi lượng calo dư thừa được lưu trữ trong cơ thể dưới dạng mỡ. Nếu bạn tiêu thụ nhiều năng lượng trong thực phẩm nhiều chất béo và nhiều đường, bạn không sử dụng hết năng lượng qua hoạt động thể chất, phần lớn năng lượng dư thừa sẽ được lưu trữ trong cơ thể dưới dạng mỡ và là nguyên nhân béo phì.

1.1. Lượng calo

Giá trị năng lượng của mỗi loại thực phẩm đo bằng đơn vị gọi là calo. Một người đàn ông năng động trung bình cần khoảng 2.500 calo mỗi ngày để duy trì cân nặng khỏe mạnh và một người phụ nữ năng động trung bình cần khoảng 2.000 calo mỗi ngày.

Lượng calo này nghe có vẻ cao, nhưng bạn có thể dễ dàng đạt được nếu ăn một số loại thực phẩm nhất định. Ví dụ, ăn 1 chiếc hamburger lớn, khoai tây chiên và 1 ly sữa lắc có tổng là 1.500 calo chỉ trong 1 bữa ăn. 

Ngoài ra, nhiều người không đáp ứng được mức hoạt động thể chất được khuyến nghị cho người lớn, do đó lượng calo dư thừa sẽ được trữ dưới dạng mỡ.

1.2. Chế độ ăn 

Các yếu tố về chế độ ăn uống và lối sống góp phần gây ra tình trạng béo phì và thừa cân. Một số nguyên nhân béo phì phổ biến nhất là:

• Ăn thức ăn chế biến sẵn hoặc thức ăn nhanh: thực phẩm có nhiều chất béo và đường;
• Uống quá nhiều rượu, rượu là thức uống chứa nhiều calo;
• Ăn ngoài nhiều: thức ăn nấu ở nhà hàng chứa nhiều chất béo và đường hơn;
• Ăn khẩu phần lớn hơn mức bạn cần;
• Uống quá nhiều đồ uống có đường – bao gồm cả nước ngọt và nước ép trái cây;
• Ăn để an ủi: Một số người có thể ăn do nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến cuộc sống của họ như tâm trạng chán nản;

Những thay đổi trong xã hội cũng khiến việc có chế độ ăn uống lành mạnh trở nên khó khăn hơn. Thực phẩm nhiều calo trở nên rẻ hơn và tiện lợi hơn, đồng thời được quảng cáo và khuyến mại rầm rộ.

1.3. Hoạt động thể chất

Thiếu hoạt động thể chất là một yếu tố quan trọng liên quan đến nguyên nhân dẫn đến thừa cân béo phì. Nhiều người có công việc đòi hỏi phải ngồi tại bàn làm việc hầu hết thời gian trong ngày. 

Để thư giãn, nhiều người có xu hướng xem TV, lướt internet hoặc chơi trò chơi trên máy tính và hiếm khi tập thể dục thường xuyên. Nếu bạn không vận động đủ, bạn sẽ không sử dụng được năng lượng từ thức ăn bạn ăn, và năng lượng dư thừa mà bạn tiêu thụ sẽ được lưu trữ dưới dạng mỡ.

Bộ Y tế và Chăm sóc Xã hội Hoa Kỳ khuyến cáo người lớn nên dành ít nhất 150 phút hoạt động aerobic cường độ vừa phải như đạp xe hoặc đi bộ nhanh mỗi tuần. Không cần thực hiện tất cả trong một buổi duy nhất, bạn có thể chia thành các khoảng thời gian nhỏ hơn. 

Nếu bạn đang sống chung với tình trạng béo phì và đang cố gắng giảm cân, bạn có thể cần phải tập thể dục nhiều hơn thế này. Bắt đầu từ từ và tăng dần lượng bài tập bạn thực hiện mỗi tuần có thể hữu ích.

1.4. Di truyền học

Có một số gen liên quan đến tình trạng béo phì và thừa cân, gen có thể ảnh hưởng đến cách cơ thể họ chuyển hóa thức ăn thành năng lượng và lưu trữ chất béo. Gen cũng ảnh hưởng đến cách lựa chọn lối sống của mọi người. Ngoài ra còn có một số tình trạng di truyền hiếm gặp có thể gây ra bệnh béo phì, chẳng hạn như hội chứng Prader-Willi.

Một số đặc điểm di truyền thừa hưởng từ cha mẹ như thèm ăn… có thể khiến việc giảm cân trở nên khó khăn, nhưng không phải là không thể.

Trong nhiều trường hợp, béo phì liên quan nhiều đến yếu tố môi trường như không dễ dàng tiếp cận thực phẩm lành mạnh hoặc thói quen ăn uống không lành mạnh hình thành từ thời thơ ấu.

1.5. Lý do y tế

Trong một số trường hợp, bệnh lý tiềm ẩn có thể góp phần là nguyên nhân béo phì. Bao gồm:

• Tuyến giáp hoạt động kém (suy giáp);
• Hội chứng Cushing – một rối loạn hiếm gặp gây ra tình trạng sản xuất quá mức hormone steroid.

Tuy nhiên, nếu những nguyên nhân gây thừa cân béo phì này được chẩn đoán và điều trị đúng, chúng sẽ không còn là rào cản đối với việc giảm cân nữa.

Một số loại thuốc như steroid, thuốc trị bệnh động kinh và tiểu đường, một số loại thuốc dùng để trị bệnh tâm thần – bao gồm thuốc chống trầm cảm và thuốc trị bệnh tâm thần phân liệt… có thể gây tăng cân. Tăng cân có thể là tác dụng phụ của cai thuốc lá.

2. Các nguyên nhân béo phì nào có thể phòng tránh, bằng cách nào?

Trong các nguyên nhân gây thừa cân béo phì kể trên, chế độ ăn và hoạt động thể chất là những nguyên nhân có thể cải thiện để thay đổi cân nặng của bạn. Cải thiện thói quen ăn uống và tăng cường hoạt động thể chất đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa béo phì. Khuyến nghị bao gồm:

• Hãy ghi nhật ký thực phẩm về những gì bạn ăn, nơi bạn đến và cảm giác của bạn trước và sau khi ăn.
• Ăn từ 5 đến 9 khẩu phần trái cây và rau mỗi ngày. Một khẩu phần rau là 1 cốc rau tươi sống hoặc 1/2 cốc rau đã nấu chín. Một khẩu phần trái cây là một miếng trái cây tươi nhỏ đến vừa, 1/2 cốc trái cây đóng hộp hoặc tươi hoặc nước ép trái cây, hoặc 1/4 cốc trái cây khô.
• Chọn thực phẩm ngũ cốc nguyên hạt như gạo lứt và bánh mì nguyên cám. Không ăn thực phẩm chế biến nhiều làm từ đường trắng tinh luyện, bột mì, xi-rô ngô có hàm lượng fructose cao và chất béo bão hòa.
• Cân và đo thực phẩm để biết khẩu phần ăn chính xác. Không gọi các món ăn quá lớn.
• Học cách đọc nhãn dinh dưỡng thực phẩm và sử dụng chúng; lưu ý đến số lượng khẩu phần mà bạn thực sự ăn.
• Đừng ăn những thực phẩm có “mật độ năng lượng” cao hoặc chứa nhiều calo trong một lượng nhỏ thức ăn. Ví dụ, một chiếc bánh kẹp phô mai trung bình với một suất khoai tây chiên có thể chứa tới 1.000 calo và 30 gam chất béo trở lên. Bằng cách gọi một chiếc bánh sandwich gà nướng hoặc một chiếc bánh hamburger thông thường và một đĩa salad nhỏ với nước sốt ít béo, bạn có thể tránh được hàng trăm calo và loại bỏ phần lớn lượng chất béo nạp vào. Đối với món tráng miệng, hãy ăn một khẩu phần trái cây, sữa chua, một miếng bánh bông lan nhỏ hoặc một miếng sô cô la đen thay vì bánh kem, kem hoặc bánh nướng.
• Chỉ cần giảm khẩu phần ăn và sử dụng đĩa nhỏ hơn có thể giúp bạn giảm cân.
• Đặt mục tiêu trung bình từ 60 đến 90 phút hoặc hơn cho hoạt động thể chất vừa phải đến mạnh mẽ từ 3 đến 4 ngày mỗi tuần. Ví dụ về bài tập cường độ vừa phải là đi bộ 15 phút một dặm hoặc làm cỏ và xới đất trong vườn. Chạy hoặc chơi quần vợt đơn là ví dụ về các hoạt động mạnh mẽ hơn.
• Hãy tìm cách để có được 10 hoặc 15 phút hoạt động nào đó trong ngày. Đi bộ quanh khu nhà hoặc lên xuống vài tầng cầu thang là một khởi đầu tốt.

3. Các điểm cần lưu ý

Béo phì là một căn bệnh mãn tính ảnh hưởng đến ngày càng nhiều trẻ em, thanh thiếu niên và người lớn. Tỷ lệ béo phì ở trẻ em tại Hoa Kỳ đã tăng gấp đôi kể từ năm 1980 và tăng gấp ba ở thanh thiếu niên. Khoảng 19,7% trẻ em từ 2 – 19 tuổi được coi là béo phì, so với hơn 41% người lớn được coi là béo phì.

Các chuyên gia chăm sóc sức khỏe ngày càng thấy nhiều hơn tình trạng khởi phát sớm của bệnh tiểu đường loại 2, bệnh tim và mạch máu, trầm cảm liên quan đến béo phì và cô lập xã hội ở trẻ em và thanh thiếu niên. Một người béo phì càng lâu thì các yếu tố nguy cơ liên quan đến béo phì càng trở nên quan trọng. 

Với các bệnh mãn tính và tình trạng liên quan đến béo phì thì việc phòng ngừa là vô cùng quan trọng. Vì vậy nếu có vấn đề sức khỏe liên quan đến béo phì, bạn cần quan tâm tìm hiểu các giải pháp phù hợp để được điều trị sớm.